گوڕانی کەش و هەوا(Climate Change) ئاماژەیەکە بۆ ئەو گورانکارییەی لە پلەکانی گەرمادا روو دەدات و لە ئەنجامدا چەندین لێکەوتەی وەکو : بەبیابان بوون، وشکەسالی، گەرم بوون یانیش سارد بوونی کەش و هەوا، بارانی بە خۆڕ و تەرزە و لافاو و رەشەبا دروست دەکات و کارەساتی سروشتی لێ دەکەوێتەوە. لە سەدەی هەژدەهەمی زایینی بەم لاوە چالاکییەکان و دەستوەردانەکانی مروڤ لەسەر زەوی و گورینی سروشت، بە تایبەت دەرهینانی پترۆل و سوتنی گازە گولخانەییەکان، هۆکاری هەرە سەرەکی بوون لە دروست بوونی گورانکاری لە کەش و هەوا و گەرم بوونی زەوی(Global Warming). ئەم گورانکارییە لە کەش و هەوادا دەرهاوێشتەی خراپی هەبووە لە سەر عێراق لە رووی بە بیابان بوون، زۆر بوونی خۆلبارین، وشکەسالی و ناهەمواری ژینگەیی و پیس بوونی کەش و هەوا کە بەداخەوە کوردستانیش بەدەر نەبووە لەم دەرهاوێشتانە.

 

گەرم بوونی زەوی (Global Warming)و گوڕانی کەش و هەوا (Climate Change)لە جیهاندا ئالنگاری هەرە گەورەن بۆ ولاتان و چەندین کۆنفرانس و گردبوونەوەیان لەبارەوە لە ئاستی نەتەوە یەکگرتووەکان و ولاتانی زلهێزەوە رێکخراون. پسپوران بە پشت بەستن بە داتاکانی تایبەت بە کەش و هەوا لەو باوەرەدان، روودانی لافاوەکانی رابردووی ئەوروپا کە زیاتر لە سەد کەس بە هۆیانەوە گیانیان لە دەستدا، هەروەها ئەو ئاگرەی لە دارستانەکانی ئۆسترالیا و کەنەدا و رۆژئاوای ئەمریکا و دارستانەکانی سایبیریا روویاندا، هەر هەموویان دەرهاوێشتە و نیشانەی گورانکارییەکانی کەش و هەوا و کاریگەرییەکانی گەرم بوونی زەوین. بەپێی نوئ ترین راپورتی نەتەوە یەکگرتووەکان، لە پەنجا سالی رابردووەوە تێکرا هەموو روژ جارێک کارەساتێک رووی داوە بە هۆی قەیرانی کەش و هەواوە. لەم راپورتەدا کە لە لایەن رێکخراوی نێودەولەتی کەشناسییەوە ئامادە کراوە ئاشکرای کردووە لە ماوەی پەنجا سالی رابردوو تاکو ئیستا ژمارەی کارەساتە سروشتییەکان پینج جاران زیاتر بووە بەراورد بە پەنجا سالی پێشتر خۆی، هەروەها هوشداری دراوە بە زیاتر بوونی رێژەی وشکەسالی، گڕگرتنی دارستانەکان و شوینە سروشتییەکان، بارانی بەخۆر و خۆلبارین و تەرزە و لافاوەکان و لێکەوتنەوەی کارەساتی سروشتی لە داهاتوودا. وشکەسالی و کەمی باران بارین لە سالی رابردوو، هەروەها هەر دوو لافاوەکەی هەولیر نمونەی زیندووی لیکەوتەکانی گورانی کەش و هەوا و کاریگەرییەکانی ئەم دیاردەیەن، زور بە داخەوە لە ئەنجامی ئەم لافاوەی دوایی ژمارەیەک لە هاولاتییانمان گیانیان لە دەستدا و زیانێکی زوور بەر رێگا و بانەکان و جادە و کۆلانەکان کەوتوون و زور هاولاتی لە رووی داراییەوە زیانمەند بوون و خانوو و ئوتوموبیلیان زیان پئ گەیشتووە و برینداری لئ کەوتووەتەوە.

 

حکومەتی هەرێم بە سەرپەرشتی راستەوخۆی جەنابی سەروکی حکومەت هەر زوو هەستاوە بە بەهاناوە چوون و هاوکاری کردنی خەلک و سەردان و دلنەوایی کردنی خانەوادەی قوربانییان و هەروەها هەولدان بۆ قەرەبوو کردنەوەی زیان پێگەیشتووان و ئەوەی پێویست بووبێت درێغییان نەکردووە، بەلام لەوە گرنکتر گرتنەبەری رێوشوێنی خێرایە بۆ دووبارە نەبوونەوەی کارەساتەکان. راستە هۆکاری سەرەکی روودانی لافاوەکان دیاردەی گەرم بوونی زەوی و گوڕانی کەش و هەوایە و چارەسەر کردنی لە دەرەوەی توانا و ئیرادەی حکومەت دایە و ناتوانرێت رێگری لە روودانیشیان بکرێت واتە ئەگەری دووبارە بوونیان زۆرە، بەلام حکومەت دەتوانێت بە گرتنەبەری رێو شوێنی گونجاو رێگری بکات لە روودانی کارەسات یاخود هیچ نەبێت ئاستی زیانەکان کەم بکاتەوە. بۆیە پێویستە حکومەتی هەرێم بیر لە پلانێکی تۆکمەی هەمەگیر و ستراتیژی بکاتەوە بو داهاتوو.

 

پێم وایە وەک یەکەم هەنگاو پێویستیمان بە دیراسە کردنێکی زانستیانە و ئەکادیمی هەیە بۆ دۆزینەوەی ئەو هۆکارانەی کە دەبنە هۆی کۆبوونەوە و پەنگ خواردنی ئاو و دواتر رووداوی نەخوازراویان لئ دەکەوێتەوە. دواتر دارشتنی پلانی گونجاو بۆ نەهێشتنی کەم و کوڕی لە سیستەمی ئاوەرۆی قورس و فراوان بە شێوەیەک کە ڕەچاوی بەرگە گرتنی قەبارەیەکی زور گەورەتری لافاوەکانی هەبێت و بۆ داهاتووش پلانیان هەبێت لە رێگای شارەوانییەکان و دامەزراوەکانی تایبەتمەندی حکومەت، ئەوانەی پەیوەندیدارن بە دروست کردنی ریگا و بان و پیدانی مولەتی وەبەرهینان و کۆنترول کردنی شار و دێیە مودیرنەکانی ناو شار، لە کاتی خەملاندن و دیزاین و نەخشەدانان و جیبەجئ کردنی پرۆژەکاندا رەچاوی ئەم رووداوە سروشتییانە بکەن و تا بکرێت زیاتر گرێنتی رێو شوینی پاراستن و سەلامەتی هاولاتییان و سامانی گشتی و تاکەکان بکریت.